Бараш да ти објаснам зошто се плашам од провев на студен воздух; зошто треперам повеќе од други кога влегувам во ладна соба и се чинам згаден и одвратен кога вечерната свежина ќе се мушне низ жештината на умерените есенски дни. Има луѓе кои велат дека реагирам на студенило како што други реагираат на лоша миризба, а и јас прв би се согласил со тој впечаток. Она што ќе го сторам е да ја прераскажам најужасната околност во која некогаш се имам најдено и ќе оставам на тебе да пресудиш дали таа прибавува соодветно објаснување за ова мое сперливо одличие.
Грешка е да се мисли дека ужасот е нераскинливо поврзан со темница, тишина и самотија. Јас го најдов во сјајот на раното попладне, во метрополскиот жграмот и во струпаната средина во една неуредна и невпечатлива куќа со соби за изнајмување, со прозаична газдарица и двајца јадри мажи крај мене. Во пролетта во 1923 најдов потиштувачка и недоходна работа во едно списание во Њу Јорк и одошто не бев во состојба да платам соодветно достојна кирија, почнав да талкам од една кираџиска куќа до друга во потрага по соба која би ги соединила одликите на пристојна чистота, поднослива покуќнина и мошне разумна цена. Наскоро се воспостави дека можам само да избирам помеѓу различни зла, но по некое време наидов на една куќа на „Вест фортинт стрит“ која ми беше многу понеодвратна од другите кои ги бев искусил.
Местото беше четириспратна станбена зграда од кафен песочник, навидум датирајќи од касните четириесетти, со врадена дрвенарија и мермер чие исфлекано и нагрдено величество беседеше за пад од висок степен на префинета издашност. Во собите, големи и високи и украсени со неподносливи тапети и смешно накитени штукатирани корнизи, демнеше депресивна немливост и намек на незнајно готварство; но подовите беа чисти, постелнината подносливно редовна и жешката вода не пречесто ладна или изгасена, што почнав да го сметам за барем издржливо место за хибернација додека пак не заживеам како човек. Газдарицата, сокината, скоро брадата Шпанка која се презиваше Хереро, не ми додеваше со празни муабети или критики за касното горење на електричните светла во мојата соба во првиот ходник на третиот кат; и состанарите ми беа како скроени за мене по тивкост и некомуникативност, а во главно беа Шпанци едвај над највулгарната и најпростачка класа. Единствено бучавата на трамваите од булеварот под мене се покажа како сериозна непријатност.
Веќе три недели бев сместен таму кога се случи првиот несекојдневен инцидент. Една вечер кај околу осум часот чув капење врз подот и наеднаш станав свесен дека веќе извесно време ја бев мирисал острата миризба на амонијак. Вртејќи се наоколу, видов дека таванот беше влажен и капеше; а прокиснатоста очевидно доаѓаше од еден ќош на страната кон улицата. Нетрпелив да ја расчистам работата од самоти извор, поитав до подрумот да ѝ кажам на газдарицата; која ме увери дека бељата брзо ќе се реши.
„Доктор Муњоз“, извика трчајќи пред мене по скалите, „му се истурува хемикалија. Самиот биде преболен за на доктор - сѐ поболен и поболен биде - ама не дава никаков друг да му помогне. Многу левтерен биде од болеста - по цел ден седува во бања со чудна миризба - и никако не може да возбуди или стопли. Сѐ сам низ дома правел - маленкото собиче му бидеше полно со шишиња и машини и не работува веќе како доктор. Ама порано бидел славен - татко ми во Барселона слушнаше за него - а пред скоро и го излекува раката на еден водоводџија што неочекувано се повреди. Никогаш не излегувал, освен на покрив и син ми Естебан му го носува јадењето и алиштата и лековите и хемикалиите. Боже, колку саламонијак тој човек користел за да му држи ладно!“
Г-ѓа Хереро исчезна по скалиштето до четвртиот кат, а јас си се вратив в соба. Амонијакот престана да капе и додека го чистев тоа што се имаше излеано и го отварав прозорецот за провев, ги чув тешките чекори на газдарицата над мене. Од д-р Муњоз дотогаш немав чуено ни глас, освен некакви звуци како на механизам на нафта; зашто чекорот му беше мек и нежен. Се запрашав за миг од каква чудна болештина би можел да пати човекот и дали непопустливото одбивање надворешна помош е последица на некоја сосема неоснована ексцентричност. Има, банално промислив, некоја бескрајна меланхолија во ситуации каде некоја истакната личност стигнала да е закрепостена од животот.
Можеби никогаш немаше да го запознаам д-р Муњоз да не беше срцевиот удар кој одненадеш ме снајде едно сабајле додека седев во собата и пишував. Лекари ми имаа кажано за опасноста на таквите напади и знаев дека немам време за губење; па сеќавајќи се што ми беше кажала газдарицата за помошта која инвалидот му ја пружил на повредениот работник, се довлечкав до горе и снемоштено чукнав на вратата над мојата. На чукањето ми беше одговорено со добар англиски јазик од своевиден глас на извесно растојание кон десно, прашувајќи ме кој сум и што сакам и откако ги наведов овие работи, настапи отворање на вратата веднаш до онаа на којашто затропав.
Ме пречека налет на студен воздух; и иако денот беше еден од најжешките во доцниот јуни, затреперив додека го пречекорував прагот на голем стан чија богата и отмена уреденост ме изненади во ова гнездо на беда и запуштеност. Кауч на расклопување во тој момент си ја исполнуваше дневната улога на диван и мебелот од махагон, помпезни завеси, стари слики и благолики полици со книги заедно упатуваа на работна соба на господин наместо на кираџиска спална. Сега увидов дека просторијата над мојата - „маленкото собиче“ со шишиња и машини кое г-ѓа Хероро ми го имаше споменато - просто беше лабораторијата на докторот; и дека главниот дневен престој му беше во пространата соседна соба чии корисни камари и голема допирна бања му дозволуваа да ги скрие сите гардеробери и наметливи практични уреди. Д-р Муњоз, несомнено, беше човек со добро лоза, култура и рафинираност.
Фигурата пред мене беше ниска, но префинето сразмерна и облечена во скоро свечена руба со совршена форма и кроеж. Високородното лице со заповеднички, но неарогантен израз беше закитено со кратка темносива брада и старомодни цвикери ги штитеа големите, темни очи и надвиснуваа орлов нос кој ѝ даваше маварски црти на физиономијата која инаку беше претежно келтибериска. Густа, уредно потстрижена коса која тврдеше редовни посети на бербер елегантно беше разделена со патец над високото чело; и целосната слика беше на впечатлива интелигенција и врвна крв и потекло.
Но сепак, кога го здогледав д-р Муњоз при тој налет на студен воздух, почувствував одбивност која ништо во неговата појава не можеше да ја оправда. Само неговиот по малку модар тен и ладен допир можеа да понудат телесна основа за таквото чувство, а дури и тие можеа да се изговорат со оглед на познатиот инвалидизам на човекот. А можеби и своеобразниот студ беше она што ме отуѓуваше; зашто такво студенило беше абнормално за еден толку жежок ден, а абнормалното секогаш буди одбивност, недоверба и страв.
Но антипатијата наскоро беше заборавена низ восхит, зашто прекумерната вештина на чудниот лекар уште веднаш се манифестира и покрај камен-ладноста и трепетливоста на неговите навидум бескрвни раце. Уште на прв поглед јасно ми ја разбра потребата и се зафати со неа со мајсторска спретност; додека ме уверуваше во добро модулиран макар што несекојдневно пригушен и безбоен глас нека е најлут и најжесток непријател на смртта и дека го прокоцкал цело богатство и ги изгубил сите пријатели во целоживотни бизарни опити посветени на нејзино обезглавување и затирање. Се чинеше дека во него има нешто како добронамерна фанатичност и думежливо ломотеше на долго и на широко додека ми ги наслушуваше градите и мешаше соодветен раствор од лекови земени од помалата лабораториска соба. Наводно го беше сметал друштвото на човек од добра лоза за ретка појава во оваа запуштена околина и бил трогнат кон ненавикната зборливост одошто му беа надошле спомени за подобри дни.
Гласот, иако настран, барем беше лек; и не можев да воочам дали воопшто дише како што течните реченици културно се изливаа. Проба да ми го одвлече вниманието од нападот со раскажување на неговите теории и опити; и се сеќавам како обѕирно ме утешуваше за моето слабо срце настојувајќи дека волјата и свеста се посилни од самиот органски живот, така што доколку телесната граѓа остане здрава и е внимателно зачувана, би можела, низ научни унапредувања на овие особини, да задржи некој вид на нервна подвижност и покрај сериозни пречки, дефекти и дури и отсуства на можностите на одредени органи. Еден ден ќе можел, рече полу на мајтап, да ме научи да живеам - или барем да поседувам некакво свесно постоење - воопшто без срце! А тој самиот пак, бил налегнат од сложен збир на болештини кои барале многу строг режим кој вклучувал постојан студ. Секој забележлив раст на температура, ако бил долгорочен, можело смртно да му повлијае; и фригидноста на неговото жилиште - на околу 55 или 56 степени фаренхајдови - била одржувана од апсорпциски систем за ладење со амонијак чии нафтени пумпи често ги бев слушал во мојата соба под неговата.
Излечен од нападот за вчудовидувачки кусо време, го напушив подмрзнатото место како пулен и приврзаник на овој надарен самотник. Потоа често му одев на гости во капут; и слушав додека ми раскажуваше за тајни истражувања и скоро грозоморни исходи и затреперував на моменти додека ги испитував необичните и запрепастувачки древни томови на неговите полици. На крајот, треба да додадам, бев скоро и за навек излечен од мојата болештина преку неговото вешто екимисување. Се чинеше дека вражбите на средовековието не му беа под чест, зашто веруваше дека овие загадочни формули содржат ретки психолошки побуди кои беше можно да имаат своеобразен учинок на тварта на нервниот систем од кој си имаат отидено сите органски пулсирања. Бев трогнат од неговото раскажување за престарениот д-р Торес од Валенсија, кој му се беше придружил во поранешните опити во времето на тешка болест од пред осумнаесен години, од којашто потекнувале неговите сегашни тегоби. Но токму кога опитниот еким го беше спасил својот колега, самиот тој потклекнал пред смуртениот непријател против кој се беше борел. Можеби напорот бил преголем; зашто д-р Муњоз беше шепотливо јасен - макар што не и подробен - дека методите на лечење биле крајно извонредни, вклучувајќи сцени и процеси кои не биле радо прифатени од постарите и конзервативни Галени.
Како што врвеа неделите, со жалење забележав дека мојот нов пријател споро, но несомнено телесно слабее, како што г-ѓа Хереро ми беше укажала. Модрата појава на ликата му се засили, гласот му стана попригушен и понеодредлив, мускулните движења му станаа понесовршено координирани и умот и волјата му покажуваа помалку жилавост и побуда. Во никој случај не се чинеше несвесен за оваа жална промена и малку по малку изразот на лицето и муабетите му придобија некаква грозоморна иронија која ми поврати дел од потајната одбивност која првично ја имав почувствувано.
Разви чудни хирови, пројавувајќи вкус за егзотични зачини и египетски темјан, па собата му мирисаше како темникот на некој погребан фараон во Долината на кралевите. Истовремено, потребата за ладен воздух му се зголеми и со моја помош ги појача цевките за амонијак во собата и ги промени пумпите и доводот на машината за разладување за да може да ја донесе температурата дури до 34° или 40° и најпосле дури до 28° фаренхајдови, додека бањата и лабораторијата, се разбира, беа помалку ладни, за да не би смрзнала водата и да не би се попречиле хемиските процеси. Станарот со кој делеше ѕид се жалеше од ледениот воздух од околу заедничката врата, па му помогнав да постави тешки завеси за да ја отклони таа потешкотија. Некаков растечки ужас од фрапантен и морбиден терк како да го опседнуваше. Непрестајно зборуваше за смрт, но пригушено се смееше кога нежно ќе се споменеа работи како закопни или погребни подготовки.
Сѐ на сѐ, стана обеспокојувачки и дури и грозоморен придружник; но сепак од благодарност за неговото лечење не можев да го оставам на туѓинците околу него и берев гајле да му ја забришувам собата од прашина и да му ги вршам работите ден за ден, повиен во дебело алстер палто кое го купив само за оваа цел. Исто така најчесто и му пазарував и обезглавено збивав од некои од хемикалиите кои ги нарачуваше од спицариите и дуќаните за лабораториска опрема.
Растечка и необјаснива атмосфера на паника како да му се ширеше низ станот. Целата куќа, како што веќе кажав, имаше немлива миризба; но мирисот во неговата соба беше полош - дури и покрај сите зачини и темјан и опори хемикалии на сега веќе непрестајните бањања кои настојуваше да ги врши сам и без ничија помош. Воочив дека мора да се поврзани со неговото боледување и затреперив кога се задумав какво би можело да е тоа боледување. Г-ѓа Хереро се крстеше кога ќе го видеше и безрезервно ми го отстапи мене; не пуштајќи го ни син ѝ Естебан да продолжи да му брка работи. Кога ќе предложев други лекари, паталецот избиваше во бес силен колку што се осмелуваше да си допушти. Навидум се плашеше од телесниот учинок на силни чувства, но волјата и еланот му растеа наместо да му се намалат и одбиваше да е закован за кревет. Малаксаноста на претходните болни денови беше заменета со враќање на неговата пламенита цел, при што се чинеше небаре дрско ќе му запркоси на смртниот демон токму кога тој древен непријател се готвеше да го зграпчи. Преправањето дека јаде, кое се чинеше дека го прави само колку да се каже, веќе потполно го забатали; и изгледаше како само умствена моќ да го крепи за потполно да не се сруши.
Пројави навика да пишува некакви долги документи, кои внимателно ги запечатуваше и пополнуваше со налози да по неговата смрт ги пратам до извесни личности кои ми ги именува - кои во најголем дел беа учени источно-индијци, но вклучуваа и еден некогашно славен француски лекар за кој сега се мислеше дека е мртов и за кој се имаа шепотено најнезамисливи нешта. Сите овие листови оттогаш јас ги запалив неиспратени и неотворени. Ликата и гласот му станаа крајно стравотни и неговото присуство скоро неподносливо. Еден септемвриски ден неочекуван поглед кон д-р Муњоз му предизвика епилептичен напад на човек кој беше дошол да му ја поправи електричната столна ламба; напад за којшто успешно препорачал лек додека самиот се држел понастрана од сечиј поглед. Чудно беше што тој човек ги имал пребродено стравовите на Големата војна без да доживее толку коренит уплав.
Тогаш, во средината на октомври, ужасијата над сите ужасии настапи со стаписувачка ненадејност. Една ноќ кај околу единаесет часот пумпата на машината за разладување откажа, па за помалку од три часа процесот на ладење со амонијак стана невозможен. Д-р Муњоз ме свика со лупање врз ѕидот и очајно се зафатив со работа да ја поправам штетата додека мојот домаќин пцуеше со тон чија безживотна, кркотлива пригушеност надминуваше секаков опис. Меѓутоа, моите лаички напори се покажаа како бескорисни; и кога доведов механичар од маалската гаража која работеше и преку вечер, дознавме дека ништо не може да се направи до изутрина, кога ќе мора да се набави нов клип. Бесот и стравот на пустиникот кој мрееше се подуја до грозоморни размери и се чинеја како да ќе го здробат она што беше останало од неговата пропадната снага; и еднаш грч го натера да плесне со дланките врз очите и да се втурне во бањата. Си го распипа патот до назад со цврсто завиено лице и веќе никогаш не му ги видов очите.
Фригидноста на станот сега осетливо опаѓаше и во околу 5 изутрината докторот се повлече во бањата, заповедувајќи ми да му набавувам сѐ што можеше да се најде од мраз од сите драгстори и кафетерии што работеа и преку вечер. Кога ќе се вратев од понекогаш обесхрабрувачките маршрути и ќе го положев пленот пред затворената врата од бањата, можев да чујам неспокојно плискање одвнатре и загушен глас како креска наредби за „Уште- уште!“. Најнакрај пукна топол ден и продавниците отворија една по една. Го замолив Естебан или да ми помогне со носење мраз додека јас го земам клипот за пумпата или да го нарача клипот додека јас продолжувам со мразот; но поучен од мајка му, апсолутно ме одби.
Најпосле главив еден парталав безделник кој го сретнав на аголот на улицата „Ејт авењу“ да му набавува мраз на пациентот од една мала продавница со којашто го запознав, а јас вредно се посветив на задачата да најдам клип за пумпата и да најмам мајстори способни да го монтираат. Задачата се чинеше несовладлива и беснеев скоро исто толку диво колку и пустиникот кога видов како времето ми бега во преморена, прегладнета низа залудни телефонирања и безглава потрага од место до место, де ваму де таму со метро и тролејбус. Околу пладне наидов на соодветен дуќан далеку во центарот на градот и во приближно 1:30 попладне стигнав во куќата со потребниот прибор и двајца снажни и интелигентни механичари. Бев направил сѐ што можев и се надевав дека сум навреме.
Меѓутоа, најцрни стравотии ме имаа претекнато. Куќата беше во крајна дармадана и над ломотењето на вчудовидени гласови чув како човек се моли со длабок басест глас. Вражји нешта имаше во воздухот и станарите раскажуваа врз монистата на нивните молитвени бројаници како ја насетиле миризбата од под затворената врата на докторот. Се чинеше дека лежилебот кој го бев главил избегал оџагарено врескајќи недолго по втората достава на мраз; можеби како исход на прекумерна љубопитност. Се разбира, не можеше да ја заклучи вратата зад него; а таа сепак беше замандалена, најверојатно од внатре. Од внатрешноста не се слушаше ни звук, освен некакво безимено, споро, густо капење.
Советувајќи се на кратко со г-ѓа Хереро и со мајсторите и покрај стравот кој ми ја глодаше длабината на душата, препорачав да ја скршиме вратата; но газдарицата најде начин да го сврти клучот однадвор со некоја жичана направа. Претходно ги бевме отвориле сите врати на сите други соби на спратот и расчепатиле прозорците до самоти врв. Сега, со носеви прекриени со шамивчиња, треперливо ја опсадивме проколнатата јужна соба која вриеше под топлото сонце на раното попладне.
Некаква темна, лигава трага водеше од отворената врата на бањата до вратата на салонот и оттаму до бирото каде што страшна мала локва се имаше наталожено. Нешто беше начкрапано со молив во ужасен, слеп ракапис на парче хартија одвратно размачкано небаре од самите канџи кои ги исцртале тие извјасани последни зборови. Потоа трагата водеше до каучот и неизустливо завршуваше.
За она што се наоѓаше или што се беше наоѓало на каучот, не можам и не се осмелувам да зборувам тука. Но ова беше она што растреперено го одгатнав од лепливо размачканата хартија пред да ѝ го удрам кибритот и да ја запалам да се саѓоса; она што стравотно го одгатнав додека газдарицата и двајцата механичари трескавично јурнаа од пеколното место за да си ги избладаат неразбирливите приказни во најблиската полициска станица. Гадните зборови се чинеа скоро неверојатни на таа жолта сончева светлина, со клопотот на коли и моторни камиони кои бучно се искачуваа од гужвата на „Фортинт стрит“, но признавам дека тогаш им верував. Дали сега им верувам, искрено не знам. Постојат нешта за кои е подобро да не се умува и сѐ што можам да кажам е дека го мразам мирисот на амонијак и ми се сечат нозете од провев на необично студен воздух.
„Крајот,“ пишуваа опорите чкртаници, „пристигна. Немам веќе мраз - човекот се испули и избега. Секоја минута е потопло и ткивата не можат да истраат. Белки знаеш - тоа што го кажав за волјата и нервите и зачувување на телото откако органите ќе престанат да работат. Добро беше во теорија, но не можеше да трае до бескрај. Настапи постепен распад кој не го предвидов. Д-р Торес знаеше, но потресот го уби. Не можеше да поднесе што мораше да се направи - мораше да ме стави во чудно, темно место додека ми го следеше писмото и ме негуваше. А и органите веќе немаше да проработат. Мораше да биде по мое - вештачко зачувување - затоа што умрев тогаш пред осумнаесет години.“
