Полиграматон

Дали имињата се преведуваат?

Во преведувачката терија не постои озаконето правило кое тврди дека имињата, презимињата, прекарите, топоними итн. треба или не треба да се преведуваат. Ова е целосно оставено на мислењето на преведувачот. Од преведувачот се очекува доволно да се запознае со текстот и со умислата на авторот, и да одлучи дали има смисла да се преведува едно име или не. Често и самиот автор може јавно да зајави свое мислење на ова прашање, што исто така треба да биде земено предвид.


Дали презимето Baggins треба да се преведе?

Да.

        Толкин, во прирачникот за преведувачи „Guide to the Names in The Lord of the Rings“ кој го напишал околу 1967 и во којшто експлицитно излага кои имиња треба да бидат преведени кога се преведуваат неговите дела, а кои не, го пишува следното: 


„Baggins. Intended to recall 'bag'—compare Bilbo's conversation with Smaug in The Hobbit -- and meant to be associated (by hobbits) with Bag End (that is, the end of a 'bag' or 'pudding bag' = cul-de-sac), the local name for Bilbo's house. (It was the local name for my aunt's farm in Worcestershire, which was at the end of a lane leading to it and no further). Compare also Sackville-Baggins. The translation should contain an element meaning 'sack, bag'.“ 
„Baggins. Намерено да потсетува на „торба“ - спореди во разговорот на Билбо со Смауг во „Хобитот“ - и предвидено да (за хобитите) е поврзано со Bag End (односно, дното на „торба“ или „торба за пудинг“ = cul-de-sac), околното име за куќата на Билбо. (Ова беше околното име за салашот на тетка ми во Вустершир, кој се наоѓаше на крајот на едно сокаче што водеше само до него и толку). Спореди со Sackville-Baggins. Преводот треба да содржи елемент што значи „вреќа, торба“.


Значи, презимето треба да биде преведено користејќи некој збор што значи „вреќа, торба“.


Други лингвистички одлики што треба да се земат предвид при преводот

Архаичност

„Хобитот“ и „Господарот на прстените“ се приказни кои се одвиваат во архаичен период донекаде сроден со средниот век. Преводот треба да го отсликува тоа. Односно, ни треба презиме коешто ќе ги има карактеристиките на презимињата на територијата на Македонија во период најблизок до средниот век.

        Тука од помош може да ни биде статијата „За историското потекло на македонските имиња и презимиња“, од д-р Александар Матковски, прв доктор на историски науки во Македонија, напишана во 1974 година за списанието „Сојузот на историските друштва на СР Македонија“, (Гог. 10, бр. 1, 1974, стр. 183-194). 

Периодот најблиски до средниот којшто д-р Матовски го опфаќа во оваа статија е е XV век, но имаме и доста корисни информации од XVII и XVIII век коишто ни ја откриваат патеката на развој на презимињата во Македонија низ историјата.

Најважниот заклучок од оваа статија е тоа дека во овие историски периоди најголемот број македонските презимиња биле без никакви наставки (како „ски“, наставка типична за современите македонски презимиња, или „ов“, „ич/иќ“ и сл. наставки типични за бугарски или српски презимиња) и биле описни, слично на денешните прекари. Односно, д-р Матковски пишува:


„Во XVII и XVIII век биле во употреба кај македонскиот народ само првото и третото име — презимето, но без никаква наставка. Еве неколку имиња и презимиња од тој период: Боро Петко, Митре Јово, Петко Јано, Петко Вирко, Мартин Стојан, Стале Стојко, Раје Гроздан, Јован Кандил, Илија Волкан, Златко Грујо итн.“ (стр. 188)


„Вакви презимиња кои се формирале од фамилијарната професија или од професијата на некое лице од соодветната фамилија имало уште во втората половина на XV век. …. Од овој тип презимиња во втората половина на XV век биле: Колар (во с. Црничани, Прилепско), Ковач (во с. Стровија и Житовор, Прилепско), Говедар (во с. Тополчани, Лопатница, Големо Забржани, Прилепско), Калуѓер (во с. Ивановци, Прилепско и во Прилеп), Овчар во (с. Бранче, Прилепско и .во с. Ногаевци, Велешко), Грнчар (во с. Лознани, Прилепско и во с. Неволјани, Велешко), Кожухар (во с. Зрзе, Слепче, Ивановци, сите во Прилепско и во с. Буковичани, Кичевско).“ (стр. 190)


„Некои македонски презимиња се формирале од името на местопотеклото на соодветниот род или во врска со нивните миграции и емиграции. … Од овој тип презимиња, макар и поретко, имало уште во II половина на XV век. Такви биле: Загорче (во Прилеп, дошле од с. Загориче), Охриѓанин (во с. Св. Тодор, дошле од Охрид).“ (стр. 191)


Значи, презимето Baggins треба да биде преведено користејќи некој збор за „вреќа, торба“ и треба да биде без никаква наставка, налик прекар, за да би се задржала архаичноста.


Алитерација

За крај, треба да се обидеме да ја задржиме и алитерацијата присутна во името и презимето Bilbo Baggins, за притоа да го задржиме и шармот кој оваа стилска фигура го вдахнува, особено во детската литература.

Со оглед на тоа што името „Билбо“ не можеме да го смениме, ни треба презиме што ќе почнува на „Б“.


Значи, сѐ на сѐ, ни треба презиме што:

  1. Ќе биде збор што значи „вреќа, торба“,

  2. Ќе биде без наставка, за да се отслика архаичноста.

  3. Ќе почнува на „Б“, за да се задржи алитерацијата.


Решение

Преведување на имиња само земајќи го предвид нивното очигледно значење е веќе доволно тешко, бидејќи не треба само да се пренесе значењето, туку преводот треба и добро да звучи како име. На пример, ликот „Jaskier“ од серијалот „Wiedźmin“ (The Witcher) на Анджеј Сапковски го викаат така поради неговата руса коса која асоцира на жолтите цветови на цвеќето коешто на полски се вика „jaskier“, а на македонски „лутиче“. Меѓутоа, иако „лутиче“ е соодветен превод на „jaskier“, не може да се искористи како име за возрасен маж, бидејќи звучи премногу деминутивно. Затоа, би можеле да се обидеме да употребиме име на друго цвеќе со жолти цветови кое има смисла да му припаѓа на возрасен маж. На пример, „Нарцис“. Овој превод не само што би го доловил цветното значење, туку и е мошне складно име за еден немалку самобендисан лик како Jaskier. Меѓутоа, како што погоре наведовме, при преведувањето на Baggins не само што треба да се пренесе значењето, туку треба да се задржат вкупно три многу конкретни одлики (значење, архаичност, алитерација), што го прави потфатот исклучително тежок.        


        Мој предлог за превод на „Baggins“ е презиме изведено од зборот „бисаѓи“, збор со значење „споени две торби што се носат преку рамо или се префрлаат преку коњ или магаре.“

Бидејќи „бисаѓи“ е множинска именка и како таква звучи малку неприродно ако се искористи како презиме, предлагам изведување на еднинска форма којашто ќе гласи „бисаѓа“.


Значи „Baggins“ станува „Бисаѓа“, презиме коешто ги има сите потребни лингвистичи одлики, односно:

  1. Е збор што значи „вреќа, торба“,

  2. Е без наставка, отсликувајќи ја архаичноста.

  3. Почнува на „Б“, задржувајќи ја алитерацијата.


        Истовремено, како збирен назив за семејството на Билбо, односно „the Bagginses“, би го користеле „Бисаѓовци“, структура доследна со зборообразовањето на збирни називи за семејства во македонската историја, односно, според горенаведената статија на д-р Матковски:


„Пастрмковци (во Охрид и Дојран), … Џамбазовци (Прилеп), … Поповци (низ цела Македонија), … Амаловци (Скопје), ... Ченгеловци (во Дебарско)“ (стр. 189)


        Така, „Bilbo Baggins“ станува „Билбо Бисаѓа“, а „the Bagginses“ стануваат „Бисаѓовци“.


        За крај, мојот делумен превод на првата глава од „Хобитот“ на Џ. Р. Р. Толкин каде што за првпат се среќаваме со чорбаџи Билбо Бисаѓа, може да се прочита тука.


Никола Кузманоски


 Делумен превод на првата глава од „Хобитот“ на Џ. Р. Р. Толкин


Во дупка во земјата си живееше еден хобит. Не во гадна, валкана, влажна дупка, полна црвји опашки и мирис на тиња, ниту пак сива, штура, песоклива дупка кај што човек нема на што да потседне или да си поткасне: ова беше хобитска дупка, а тоа значи лезет.

Имаше наполно округла врата, како бродски прозорец, бојосана зелено, со сјајна месингова рачка токму насреде. Вратата се отвораше кон цилиндрично претсобје налик тунел: мошне удобен тунел без чад, со ламперисани ѕидови и подови со плочки и теписи, снабден со ласнати столици и еден куп чивилаци за шапки и палта - на хобитот му беше ќеф да има гости. Тунелот се свиваше скоро до недоглед, завлегувајќи длабоко, макар што не баш право, во ридската косина - Ридот, како што го викаше народот од сите околни места - и од него излегуваа многу вратничиња, прво на едната страна, а потоа на другата. Нема качување по скали кај хобитите: спални, бањи, визби, долапи (еден куп), гардероби (имаше цели соби посветени на алишта), кујни, трпезарии, сите беа на истиот кат и впрочем и во истиот чикмак. Најубавите соби беа сите на левата страна (кога ќе влезеш), зашто саде овие беа со прозорци, длабоки округли прозорци кои гледаа кон бавчата и ледините од другата страна кои се навалуваа до реката.

Хобитот беше хобит чорбаџија и презимето му беше Бисаѓа. Бисаѓовци имаа живеено во маалото на Ридот уште од памтивек и народот ги сметаше за многу угледни, не само заради тоа што повеќето беа богати, туку и заради тоа што никогаш немаа никакви доживувања, ниту правеа нешто неочекувано: човек можеше да претпостави што би кажале Бисаѓовци во однос на секое прашање без да се мачи да ги прашува. Ова е приказна за како еден од тие Бисаѓовци имаше доживување и се начека да прави и вели сосема неочекувани работи. Можеби ја изгуби почитта на соседите, но затоа доби - па, ќе видиш дали доби нешто откако се свршија работите.

Мајката на нашиов дотичен хобит - што е хобит? Епа да, хобитите денес до некаде и треба да се опишат, зашто се станати ретки и се срамат од Големиот народ, како што нѐ викаат. Тие се (или беа) малечок народ, скоро пола од нас, и помали од брадатите џуџиња. Хобитите немаат бради. Од магија имаат саде малку, или скоро ич, освен онаа обичната и секојдневна која им помага тивко и брзо да исчезнат кога некои големи и глупави луѓе како јас или ти тромаво ќе налетаат, правејќи врева небаре вилови коишто можат од преку една милја да се чујат. Обично се, така, дебели во стомакот; се облекуваат во светли бои (зелена и жолта во главно); не носат чевли, бидејќи на нозете им раснат природно дебели табани и густи, топли, кафеави влакна како оние што им се на главата (а кои се кадрави); имаат долги, вешти, кафеави прсти, добродушни лица, и се смејат дрочно и слатко (особено по ручек, кој го јадат двапати на ден кога ќе им се може). Сега знаеш доволно за да продолжиме. Како што велев, мајката на овој хобит - значи, на Билбо Бисаѓа - беше славната Беладона Тук, една од трите бележити ќерки на Стариот Тук, главатарот на хобитите кои живееја преку Водата, рекичката што поминуваше на подножјето на Ридот. Често се велеше (во другите семејства) дека многу одамна некој од предците на Туковци се беше ќердосал со самовила. Тоа, се разбира, беше апсурдно, но сепак имаше нешто не баш хобитско во нив, и одвреме-навреме членови на кланот Тук ќе заминеа на доживувања. Потајно ќе исчезнеа и семејството ќе ја заташкаше целата работа; но сепак остануваше фактот дека Туковци не беа толку угледни колку Бисаѓовци, макар што несомнено беа побогати.

Не дека Беладона Тук ја снајдоа некакви доживувања откако стана „Бонговица“. Бонго, кој му беше татко на Билбо, ѝ ја изгради најраскошната хобитска дупка (додуша делумно со нејзини пари) што можеше да се најде било под Ридот или над Ридот или преку Водата, и таму и останаа до крајот на животта. Сепак, изгледно е дека Билбо, синот ѝ единец, иако изгледаше и се однесуваше исто како да е второ издание на прокопсаниот и лагоден му татко, придоби некоја левтерна работа во ќудот од страната на Туковци, нешто што само чекаше прилика да излезе. Приликата не се укажа сѐ додека Билбо Бисаѓа не беше веќе пораснат, на околу педесетина години, живеејќи во прекрасната хобитска дупка изградена од татко му, која штотуку ти ја опишав, сѐ додека навидум непоместливо не се имаше одомаќинето.

По некаква своевидна случајност едно дамнешно утро, среде мирнотијата на светот, кога имаше помалку врева, а повеќе зеленило, и хобитите сѐ уште беа многубројни и бериќетни, и Билбо Бисаѓа си стоеше на вратата после појадокот пушејќи огромно долго дрвено луле кое му достигаше скоро до рунтавите прсти (убави зачешлани) - помина Гандалф. Гандалф! Да сте чуле макар четврт од она што јас сум чул за него, а сум чул саде малку од сѐ она што има да се чуе, ќе сте спремни за било каква извонредна сказна. Сказни и доживувања никнуваа насекаде кај што ќе појдеше, на најисклучителен начин. Долги доби немаше поминато оттаму под Ридот, всушност, уште од времето кога му умре пријателот, Стариот Тук, па хобитите скоро и заборавија како изгледа. Беше бил заминат над Ридот и преку Водата по свои работи уште од кога сите беа биле мали хобитски момчиња и хобитски девојчиња.

На несвесниот Билбо тоа утро му се виде како да гледа само некој старец со стап. Имаше висока шилеста сина шапка, долга сива наметка, сребрен шал над којшто долгата бела брада му висеше до под половината и џиновски црни чизми.

„Ај добро утро!“ рече Билбо, и тоа од сѐ срце. Сонцето сјаеше и тревата беше многу зелена. Но Гандалф му се испули од под долги веѓи небаре џбунови кои стрчеа понапред дури и од ободот на засенувачката капа.

„Што сакаш да кажеш?“ рече. „Ми посакуваш добро утро или велиш дека утрото е добро, сакал јас или не или дека тебе ти е добро утрово или дека е утро на коешто на човек треба да му е добро?’

„Сѐ наеднаш,“ рече Билбо. „А башка и ептен погодено утро за човек да си расчади луле на отворено. Ако ти се наоѓа луле, седни и наполни си од тутунов! Не се вјасај, лели цел ден е пред нас!“ Тогаш Билбо седна на едно столче до вратата, ги прекрсти нозете и дувна прекрасен сив обрач од дим кој полета во воздухот без да се скине и одлебди преку Ридот.

„Види што убаво!“ рече Гандалф. „Ама немам време да дувам димни обрачи утрово. Барам некој да ми се придружи во едно доживување што го спремам, а многу ми тешко да пронајдам некој таков.“

„Не ме чуди - во овие предели! Ние сме си обичен, кроток народ и немаме фајде од доживувања. Незгодни, вознемирувачки, неугодни нешта! Човек на вечера да си закасни од нив! Не знам што толку мерак да се имало за такви работи,“ рече нашиот чорбаџи Бисаѓа, и си го пикна едниот палец зад трегерите и дувна втор, уште поголем димен обрач. Потоа си ја зеде утринската пошта и почна да чита, правејќи се како веќе да не го есапи старецот. Беше решил дека не му е многу по мерак и сакаше да си замине. Но старецот не се помрдна. Стоеше потпрен на стапот и зјапнат во хобитот не велејќи ништо, додека на Билбо не му стана мошне неугодно, па дури и се подналути.

„Имај добро утро!“ најпосле рече. „Сполај ти, ама не ни се требни доживувања! Појди прашај над Ридот или преку Водата.“ Со ова сакаше да каже дека на разговорот му беше дошол крајот.

„Види мајката, за колку работи сте го користеле добро утро овде!“ рече Гандалф. „Сега сакаш да кажеш дека си со ниет да се ослободиш од мене и дека нема да е добро сѐ додека не си отидам.“

„Не, не, пријателче, таман работа! Ова… ти го знам името?“

„Да, да, пријателче - и јас ти го знам тебе името, чорбаџи Билбо Бисаѓа. А и ти ми го знаеш мене името, макар што не се сеќаваш дека е мое. Јас сум Гандалф и Гандалф е јас! Што доживеав, та синот на Беладона Тук да ми посакува добро утро небаре продавам петлици по куќи!“

„Гандалф, Гандалф! Ух, да ме оган изгори! Зар скитничкиот волшебник кој на Стариот Тук му даде чифт магични дијамантски манжетни кои самите се закачуваа и не се откачуваа додека човек не им нареди? Зар оној кој на времето раскажуваше толку преубави сказни по веселби, за ламји и гоблини и џинови и за спасување цареви ќерки и за неочекуваните к’смети на вдовички синови? Зар оној кој правеше особено одличен огномет! Како не ќе се сеќавам на тоа! Стариот Тук го приредуваше на Иванден. За мерак! Се издигаа искри како големи кринови и зевалки и зановети од оган и цела квечерина висеа на самракот!“ Веќе забележувате дека чорбаџи Бисаѓа не беше толку безличен колку што си мислеше, а и дека многу сакаше цвеќиња. „Тешко мене!“ продолжи. „Зар оној Гандалф што беше одговорен за толку многу тивки момчиња и моми да тргнат по белиот свет по луди доживувања? Од пентерење на дрва до посетување вили - или пловење со бродови, пловење до други брегови! Лебами, животот беше толку заним… - ова… попара знаеше да направиш низ местово кога ќе дојдеше на времето. Прости, ама не знаев дека уште го тераш занаетот!“

„А што друго да терам?“ рече волшебникот. „Сепак, мило ми е што гледам дека барем по нешто ме паметиш. Во секој случај, барем се чини дека ти се драги спомените на мојот огномет, па ќе да ја биде работава. Ајде, за атер на дедо ти Тук и за атер на кутрата Беладона, ќе го сторам она што го бараш.“

„Прости, ама не побарав да сториш ништо!“

„Побара, побара! Веќе два пати. Да ти простам. И еве ти простувам. Всушност, ќе земам и ќе те пратам тебе на ова доживување. Мошне забавно за мене, мошне арно за тебе - а најверојатно и ќе ќариш нешто, ако куртулиш.“

„Извини! Сполај ти, не сакам доживувања. Не денес. Имај убаво утро! Ама ајде наврати на чај некогаш - кога било! Еве, утре! Дојде утре! Со здравје!“ Со тоа, хобитот се заврте и си втрча во округлата зелена врата, и ја затвори колку што се осудуваше побрзо, без притоа да испадне неучтив. Сепак, волшебник си е волшебник.

„Што ѓавол ме натера да го викам на чај!“ си рече, одејќи до долапот. Штотуку беше појадувал, ама си помисли дека ќе му годи по некој колач-два, или некоја пијачка, по уплавот.

Гандалф во меѓувреме сѐ уште стоеше пред вратата, смеејќи се долго, но тивко. По некое време се поткачи и со шилецот на стапот изгреба настран знак на прекрасната зелена влезна врата на хобитот. Потоа тргна да си оди, токму кога Билбо привршуваше со вториот колач и почнуваше да си мисли дека мошне спретно се беше куртулисал од секакви доживувања.



Белешка на преведувачот: При преведувањето на насловот „An Unexpected Party“, одлучив да го употребам зборот „џумбуш“ наместо „забава“ или „веселба“ поради двосмисленоста што ја содржи оригиналниот англиски збор „party“, кој значи „забава“, но и „група на луѓе“. Првото значење се однесува на неочекуваната веселба што збиднува во дупката на нашиот драг хобит, а второто се однесува на неочекуваната тајфа џуџиња коишто се појавуваат пред неговата врата. На македонски нема баш збор со иста двојна смисла, но „џумбуш“ има сличен двосмислен учинок. Од една страна значи „веселба“, а од друга страна „хаос, врева“. Ова ми се чинеше соодветно, бидејќи она што за џуџињата е веселба, за Билбо е вистински хаос. Така, со зборот „џумбуш“ се задржува духот на двосмисленост на оригиналот, макар што во малку видоизменета смисла.


Предизвикот во македонската транскрипција на еден од најпознатите и најконтроверзни зборови во бизарната фантастика


Ако има еден збор што го доловува лавкрафтскиот концепт на непоимливото и незнајнливото, еден единствен збор којшто е небаре лична карта на целото творештво на Лавкрафт и еден збор којшто им е познат и на луѓе коишто никогаш не ги читале неговите приказни, тоа е зборот Ктху… Кту… Кхл… тоа е зборот Cthulhu.

Правилното транскрибирање на овој збор во преводот е од најсуштинско значење за да се долови вистинскиот дух на творештвото на Лавкрафт, да се насликаат вистинските поетски слики, и да се остави правиот талог во главата на читателот. Ако се пренесе правилно, духот е доловен. Ако не, преводот ќе е само мекушава, анемична, јалова сенка на вистинската умисла на авторот. Бидејќи, ако ти е јасен „вистинскиот“ изговор на овој збор, во голем дел ти е јасна и суштината на концептите што ги проникнуваат делата на Лавкрафт.

Што е Cthulhu?

Cthulhu е името на најпознатото суштество од приказните на Лавкрафт, и е дел од насловот на неговиот најславен расказ, „The Call of Cthulhu“ издаден во 1928. Созданието Cthulhu е дел од група на прастари и чудовишни битија познати како Старите Великани (The Great Old Ones). Иако во однос на хиерархијата на овие битија местото на Cthulhu е релативно скромно (свештеник) и над него има многу помоќни ентитети, сепак важи за неприкосновената маскота на Лавкрафт, па носечките раскази на делото на Лавкрафт дури и се познати под збирното име „The Cthulhu Mythos“. Но, тука нема да зборуваме за фрасниот Cthulhu, туку само за неговото бизарно име.

Умислата на Лавкрафт

Една од главните одлики на Лавкрафт како писател е тоа што посветува далеку повеќе внимание на описите на нештата одошто на самите дејствија во приказните. Така е бидејќи е многу позаинтересиран да наталожи чувства и атмосфера во умот на читателот, одошто да раскаже што всушност се случува во приказната. Поради ова, неговата проза е исполнета со безброј придавки, прилози, апозиции и други описи за нештата за коишто тој смета дека читателот мора да ја добие вистинската претстава. Акрибијата којашто ја посветува на ова ни ја открива неговата стрвност за микроменаџирање на чувствата и впечатоците на читателот.

Истовремено, една од најпроникливите тематики низ прозата на Лавкрафт е тоа дека во универзумот постојат работи кои не се спознатливи за луѓето, во ниту една смисла. Ниту можеме вистински да ги разбереме со умот ниту можеме да ги видиме, осетиме, искажеме или искусиме на било кој начин со било кои наши сетила. Затоа, кога Лавкрафт опишува нешто, често го обдарува со особини на неспознатливото, непоимливото, неискажливото, неизговорливото итн. Градбите имаат невозможни агли и следат парадоксална „неевклидова“ геометрија:


„…Johansen swears he was swallowed up by an angle of masonry which shouldn’t have been there; an angle which was acute, but behaved as if it were obtuse.“

   „…Јохансен се колнеше дека бил проголтан од агол на каменорезот кој не требало да постои; агол кој бил остар, но се однесувал како да е тап.“

- H. P. Lovecraft. „The Call of Cthulhu“. 1928.


Чувствата доаѓаат од непознати мадеми на душата:


„Urged on by an impulse which I cannot definitely analyse,...“

   „Бодрен од импулс кој не можам со точност да го проследам, “

- H. P. Lovecraft. „Dagon“. 1919.

Боите се восприемени од нашите очи како бои само одошто нема друга човечка аналогија:


„The colour, which resembled some of the bands in the meteor’s strange spectrum, was almost impossible to describe; and it was only by analogy that they called it colour at all.“

   „Бојата, којашто личела на некои од лентите на чудниот спектар на метеорот, била скоро невозможна да се опише; и само по аналогија ја нарекле боја.“

- H. P. Lovecraft. „The Colour out of Space“. 1927.


Така, кога одлучуваме како ќе го транскрибираме зборот „Cthulhu“ мора да го земеме предвид овој нагон кон непоимливост и крајна бизарност кој проникнува низ делото на Лавкрафт, и да разгледаме која е сликата којашто Лавкрафт наумил да ја наслика во умот кај читателот во однос на јазичната природа на овој збор. Притоа, не смееме да се водиме само по сувопарни јазични правила за транскрипција, бидејќи тоа може да доведе до пропуштање до она што е најважно во секој текст: јазичната вредност којашто авторот ја наумил и јазичните отстапки коишто ги вовел, а коишто се клучни за создавање на вистинската слика, впечаток и слуз во умот на читателот.

За среќа, мошне е лесно да се види која е умислата на Лавкрафт за звучната природа на овој збор, а и на многу други како него, бидејќи истата ја искажува доста јасо, низ описи како:


„…almost unpronounceable jumble of letters…“

   „…скоро неизговорливата мешаница на букви…“

- H. P. Lovecraft. „The Call of Cthulhu“. 1928.

„This verbal jumble was the key…“

   „Оваа зборовна мешаница била клучот…“

- H. P. Lovecraft. „The Call of Cthulhu“. 1928.

„It is almost erroneous to call them sounds at all, since so much of their ghastly, infra-bass timbre spoke to dim seats of consciousness and terror far subtler than the ear;...“

   „Скоро и е неточно да се наречат звуци, бидејќи најголемиот дел од нивниот грозоморен, инфрабасов тембр беше регистриран од затскриени седишта на свеста и ужасот далеку почувствителни од увото;...“

- H. P. Lovecraft. „The Dunwich Horror“. 1929.

“From what black wells of Acherontic fear or feeling, from what unplumbed gulfs of extra-cosmic consciousness or obscure, long-latent heredity, were those half-articulate thunder-croakings drawn?”

   „Од какви црни бунари на ахеронски стравови или чувства, од какви неиздлабени бездни на надкосмичка свест или замрачена, долгозаспана наследност ли беа извлечени тие полуартикулирани громогласни крекања?“

- H. P. Lovecraft. „The Dunwich Horror“. 1929.

„…characters painstakingly printed to avoid the erroneous reading of a word so unheard-of.“

   „…макотрпно напишани букви, за да се избегне неточното читање на еден толку атипичен збор.“

- H. P. Lovecraft. „The Call of Cthulhu“. 1928.


Овој последен пример е особено важен бидејќи нѐ става во главата на ликот „професор Ангел“, стариот лингвист чијашто животна цел била да го разоткрие култот посветен на ова суштество. Начинот на којшто еден толку знаменит лингвист како професор Ангел би го напишал ова име, е со најголема можна прецизност, занемарувајќи ги сите граматички правила, за по секоја цена да се долови вонземната звучност на овој „толку атипичен збор“, бидејќи сепак, кога некој го посветува животот на нешто, сигурно нема да се задоволи со „отприлика“.


Понатаму, Лавкрафт зборува за звучната природа на „Cthulhu“ дури и надвор од расказите. Во писмо испратено до Двејн В. Римел (Duane W. Rimel), на 12 јули, 1934, пишува:


„...the word is supposed to represent the fumbling human attempt to catch the phonetics of an absolutely non-human word. The name of the hellish entity was invented by beings whose vocal organs were not like man's, hence it has no relation to the human speech equipment. The syllables were determined by a physiological equipment wholly unlike ours, hence could never be uttered perfectly by human throats ... The actual sound -- as nearly as any human organs could imitate it or human letters record it -- may be taken as something like Khlûl'-hloo, with the first syllable pronounced gutturally and very thickly. The u is about like that in full; and the first syllable is not unlike klul in sound, hence the h represents the guttural thickness.“

   „...зборот е наумен да претставува неумешен човечки обид да се долови фонетиката на потполно нечовечки збор. Името на пеколниот етитет било измислена од созданија чии гласовни органи не се како на човекот, па затоа нема сродност со човечката говорна опрема. Слоговите биле утврдени од физиолошка опрема потполно поинква од нашата, па затоа никогаш не можат совршено да се изустат од човечки грклани… Самиот звук - колку што најблиску може да е подражаван од човечки органи или забележан од човечки букви - може да се опише отприлика како „Khlûl'-hloo“, (б.п. „Кхлул’-хлу“) со тоа што првиот слог се изговара грлено и многу длабоко. „u“-то е донекаде слично како во full (б.п. „фул“), а првиот слог не е многу далеку од „klul“ (б.п. „клул)“ по звучност, при што „h“-то ја претставува грлената длабочина.“

          - Howard Phillips Lovecraft, S. T. Joshi. „The Call of Cthulhu and Other Weird Stories“. Penguin Classics, 1999, 395.

Сето ова ни покажува дека овој збор е наквасен во истите оние епитети на неискажливото коишто ги спомнавме погоре. Лавкрафт никогаш немал наумено овој збор да биде изговорен со следење на стандардните правила на изговор на англискиот јазик, бидејќи тие не го доловуваат звук на зборот онака како што Лавкрафт го наумил. Ова е причина за и ние не ги следиме стандардните правила за транскрипција од англиски јазик, бидејќи тие, исто така, нема да го доловат вистинскиот звук на зборот онака како што Лавкрафт го наумил. Наместо тоа, целта треба да ни е изнедрување збор кој ќе го остави гореопишаниот звучен впечаток, а кој би го натерал читателот да се запраша „Од која планета ли е паднат зборов?“, „Како е возможно да го кажам ова чудо?“, итн. Односно, ни треба збор што:

  1. Визуелно ќе изгледа како бизарен збор,

  2. Ќе е скоро неискажлив за човечкото грло,

  3. Ќе звучи грлено, загушено, искашлано,

  4. Како појдовна точна ќе го има англискиот спелинг на зборот, бидејќи, сепак мора да од некаде да се почне.

Ако ова значи дека мора да ги скршиме правилата на транскрипција или на пишување на македонски, тоа и ќе го направиме, за да ја доловиме умислата на авторот во главата на читателот, бидејќи тоа е далеку поважно од слепо следење на правила.

Доловување на умислата на Лавкрафт на македонски

Сега, кога знаеме што треба да постигнеме, следи прашањето „како?“. Како, користејќи македонски јазик и кирилица, да ги доловиме овие звуци-незвуци?

Одговорот е едноставен: со помош на правилото „читај како што пишуваш“ т.е „пишувај како што изговараш“.

Ова просто правило, што можеби на прв поглед е најголемата пречка за постигнување на целта, е всушност светиот грал кој ќе ни помогне да го решиме проблемот, туку и да го надмашиме учинокот врз читателот постигнат во оригиналниот, англиски текст и со тоа да се приближиме уште поблиску до умислата на Лавкрафт, не само на писмен, туку и на звучен план. Слабоста, ја претвораме во сила.

Бидејќи, истите оние правила на изговор кои на англискиот јазик му овозможуваат поголемо богатство на фонеми во споредба со македонскиот, се и причината поради којашто е многу лесно да овој збор се прочита неправилно на англиски, како резултат на следење на стандардните правила за читање, притоа занемарувајќи ги неопходните одлики кои ги споменавме погоре и со тоа, измрдувајќи од умислата на авторот.

Од друга страна, на македонски, нема бегање. Нема каде да се скриеш од буквите кои ти се врголат од страницата не давајќи ни пет пари за твојата биолошка неспособност да ги изговориш. Ќе го кажеш како што е напишан и оро и ќе играш. Бидејќи, сепак, правилото е „читај како што пишуваш“, нели? 

Затоа, вонземната бизарност на овие зборови е далеку поочигледна на македонски, одошто е на англиски јазик, а со тоа и умислата на авторот. Англискиот јазик ти дава место да ја скротиш, но македонскиот не. Ти се пули в лице и те чека да ја одважиш. А читањето на глас на една толку нетипична комбинација на букви неизбежно ќе доведе до произведување гласови коишто се потполно неприродни за македонскиот говор, пришто и звучно ќе ја доловиме онаа умисла на Лавкрафт за скоро неизговорливата природа на овој збор. Затоа, македонскиот јазик, заедно со сите други фонетски јазици каде што важи правилото „читај како што пишуваш“, е совршен јазик за доловување на бизарноста на делото на Лавкрафт.

Така, ослободени од прангите на правилата на транскрипција за атер на доловување на вистинската умисла на авторот и имајќи на ум дека читателите ќе мора да го прочитаат зборот токму онака како што ќе го напишеме, решаваме да го транскрибираме „Cthulhu“ на македонски со тоа што едноставно ќе напишеме по една буква за секој глас којшто треба да биде огласен при изговорот на зборот.


Пред да преминеме на главниот дел кај што ќе зборуваме за како всушност треба да изгледа плодот на сета оваа лингвистичка фискултура, добро е да се каже до каде треба да се носи оваа крајност на кршење на нормите на транскрипција? Во приказните на Лавкрафт има безброј чудни зборови и имиња, па дали сите тие треба да се транскрибираат вака?

Методологијата којашто јас ја следев во изработката на преводите беше: ако зборот или реченицата се децидно опишани како бизарни во расказот, одев со кршење на јазичните норми, но ако никаде нема таков дециден опис, особено ако неколку пати е употребен истиот збор или реченица без да се спомне нивната бизарност, одев со следење на нормите. Значи, секојпат ја следев волјата на авторот, водејќи се од сведенијата коишто ги имаме црно на бело во текстот.

Затоа имаме засркнувачки транскрипции како:

  • Р’лјех (R’lyeh)

  • Ф’нглуи мглв’нафх … вгах’нагл фхтагн. (“Ph’nglui mglw’nafh … wgah’nagl fhtagn.”) итн.

но и нормални, како:

  • Јог-Сотот (Yog-Sothoth)

  • Шуб-Нигурат (Shub-Niggurath)

  • Ултар (Ulthar)

  • бол (bhole) итн.

Транскрипција на Cthulhu

Сега најпосле знаеме што треба да направиме и како. Но кој би бил крајниот исход? Која би била најточната транскрипција на „Cthulhu“ на македонски која ќе биде доследна на сето она што го кажавме досега? Кои се конкретните букви и гласови кои треба да ги исползуваме?

Постојат неколку решенија.

Но пред да зборуваме за нив, да ги споменеме транскрипциите кои јас ги сметам за неприфатливи бидејќи не ја доловуваат горенаведената умисла во умот на читателот.


Забелешка: Бидејќи македонската транскрипција треба да одговара на изговорот на зборот, во текстот подолу ќе го користиме терминот „изговор“ мислејќи ем на изговорот ем на македонската транскрипција за истиот, одошто, поради фонетската природа на македонскиот јазик, т.е. правилото „читај како што пишуваш“, тие две работи се исти.

Неприфатливи транскрипции

Ктулу и Катулу (со или без апострофи)

Ова се најчестите и најраспространети изговори на „Cthulhu“ и како такви се најочигледни кандидати за употреба при преведување и транскрипција. Меѓутоа, истовремено се и најнеточни.

Причината за широката употреба на „Ктулу“ или „Катулу“ е тоа што, според стандардните правила на изговор на англискиот јазик, овој изговор е мошне соодветен (горе-долу) за спелингот „Cthulhu“, лесен е за кажување и не бара никакво напрегање од страна на говорителот. Односно, говорителот не мора да изигрува вонземјанин кога го изговара. Ова е типичен пример за нескротливоста на јазикот како жива материја и е случај каде што пречестата употреба на погрешната форма на еден збор, со тек на време доведува до нејзино стандардизирање.

Меѓутоа, причината поради којашто „Ктулу“ или „Катулу“ се неприфатливи е тоа што, едноставно, со нив зборот вооопшто не остава впечаток на збор доследен на звучната природа врз којашто Лавкрафт инсистира, а која ја наведовме погоре во „Умислата на Лавкрафт“ и како таков не ја слика потребната поетска слика во главата на читателот. Користење на „Ктулу“ би било исто како да кажеш дека имаш другар со многу „своеобразно, бизарно и неизговорливо име“, за потоа да кажеш дека тоа име е: Никола. Нема ништо „своеобразно, бизарно и неизговорливо“ во „Никола“. Описот на името не одговара со самото име. На ист начин, „Ктулу“ не одговара на описите на Лавкрафт споменати во „Умислата на Лавкрафт“.

Но сепак, треба да нагласиме дека, иако се најпогрешни за употреба како официјален изговор, „Ктулу“ или „Катулу“, поради нивната стандардизација, се сосема прифатливи во секојдневен, неофицијален муабет. Нема ништо лошо во користење полесно сварливи изговори за имиња кои се тешки, долги или досадни за кажување, доколку само си правиме муабет. Не мора секој разговор да е лингивистича беседа. Јас и самиот, и покрај тоа што сум преведувач кој секогаш инсистира на точност и прецизност, често го користам „Ктулу“ низ муабет. На крајот на краиштата, ако се викаш „Харалампие“ ќе те викаат „Хари“, а ако си Индиец дојден во Македонија и се викаш „Jawaharlal“, најверојатно ќе те викат „Јане“. Што е сосема во ред. Ама исто како што во матичните изводи на дотичните од погоре не им стои ниту „Хари“ ниту „Јане,“, туку „Харалампие“ и „„Jawaharlal“, така и во „матичниот извод“ (т.е. расказите и другите официјални материјали) на нашиот Cthulhu не може да стои „Ктулу“ или „Катулу“.


Пред да продолжиме, мора да го додадеме следното:

Имајќи предвид дека „Ктулу“ или „Катулу“ е најраспространет изговор, се поставува прашањето: зар не треба преведувачот да се задоволи со користење на стандардизираниот збор, макар бил несоодветен, и да потклекне, бидејќи, „ете, сите го знаат и го користат“. Одговорот на секој сериозен преведувач ќе биде: не. Преведувачот никогаш не смее да си дозволи да потклекне под она што потамина и набавтана станало стандард, бидејќи со својот нов превод тој има можност да постави нови, подобри стандарди, кои ќе се поблиску до умислата на авторот, и со тоа да го донесе и вистинскиот дух на делото поблиску до читателот, со што поефективно ќе го поттикне оној бериќет којшто само правилно и прецизно изработен превод може да го вроди во уметноста на земјата на преводот. Со секој превод оригиналнниот текст мора да се проучи одново и откорен, да се изнајдат сите јазични одлики и јазични отстапки што треба да се доловат, да се преведува храбро и, ако треба, да се оди наспроти струјата на минатото (се разбира, користејќи аргументи). Без тоа, не може да има напредок.

Ктулху (со или без апострофи)

Овој изговори е подобар од „Ктулу“ и „Катулу“, бидејќи, со воведувањето на „х“ при крајот, веќе имаме намек на мала чудност, но изговор и понатаму е премногу лесен и невонземен. Зборот и понатаму не звучи доволно како збор којшто е складен со одликите кои ги наброивме во „Умислата на Лавкрафт“. Затоа, мора да се нурнеме подлабоко.

Прифатливи транскрипции

Кхлулхлу и Кхлул-хлу

Ова е интересно решение бидејќи е најблиску до описот кој Лавкрафт го дава во писмото на Двејн В. Римел кое го спомнавме и погоре:

„…The actual sound -- as nearly as any human organs could imitate it or human letters record it -- may be taken as something like Khlûl'-hloo, with the first syllable pronounced gutturally and very thickly. The u is about like that in full; and the first syllable is not unlike klul in sound, hence the h represents the guttural thickness.“

   „…Самиот звук - колку што најблиску може да е подражаван од човечки органи или забележан од човечки букви - може да се опише отприлика како „Khlûl'-hloo“, (б.п. „Кхлул’-хлу“) со тоа што првиот слог се изговара грлено и многу длабоко. „u“-то е донекаде слично како во full (б.п. „фул“), а првиот слог не е многу далеку од „klul“ (б.п. „клул)“ по звучност, додека „h“-то ја претставува грлената длабочина.“


        Првата причина поради којашто јас се решив да не одам со оваа варијанта е тоа што избегнувам потполно да ги основам преводите на вонканонски податоци, односно податоци коишто не доаѓаат од самите дела на авторот, туку од надвор (писма, интервјуа, објави на социјални мрежи од страна на авторот, итн). Таквите сведенија ги земам предвид и ги додавам во смесата, но секогаш со мукает. За главна основа секогаш ги земам сведенијата достапни во самите дела, а вонканонските сведенија ги користам само како зачини.

Втор фактор за мојата неволност да одам со оваа варијатна е следната забелешка на S. T. Joshi, најголемиот светски авторитет за Лавкрафт:


„9. On the pronunciation of Cthulhu Lovecraft has left several accounts, all slightly differing; his associates have also supplied contradictory testimonies...“

   „9. За изговорот на Cthulhu Лавкрафт има оставено неколку прикази, од коишто сите се донекаде различни; неговите соработници исто така ни прибавуваат противречни сведоштва...“

          - Howard Phillips Lovecraft, S. T. Joshi. „The Call of Cthulhu and Other Weird Stories“. Penguin Classics, 1999, 395.


Трет фактор е практичното непостоење на гласот „т“ во овој предложен изговор, а којшто се наоѓа во зборот во самиот расказ, како и недоследната местоположба на гласовите „л“ и „х“ во споредба со нивните местоположба со зборот во самиот расказ.

Така, од писмото на Лавкрафт, го асимилирам само описот за „длабока грленост“ на зборот, и пред сѐ, очигледната слобода која Лавкрафт си ја зема за кршење на правилата на прописиите на англиски изговор.


Ктхулху

На крајот, пристигнуваме до решение коешто јас го имам избрано за најсоодветно и го пишувам во моите преводи или изговарам кога сакам да го изговорам ова име во неговата „вистинска“ форма.

Ова решение е кимера од сѐ што знаеме за звучната природа на овој збор.

Најпрво, како појдовна точка го земаме зборот основан врз транскрипцијата што би ја имале доколку би ги следеле стандардните правила - „Ктулу“. Бидејќи, како што кажавме, мора да се почне од некаде.

Потоа, на „Ктулу“, му ги додаваме елементите коишто ги спомнавме во „Умислата на Лавкрафт“, односно го правиме да:

  1. Визуелно изгледа како бизарен збор,

  2. Е скоро неискажлив за човечкото грло,

  3. Звучи грлено, загушено, искашлано.

Тоа го постигнуваме со вметнување на буквата „х“ којашто, како што вели Лавкрафт, ќе ја „претставува грлената длабочина“. А местото каде што ќе ја вметнеме „х“, пак, е предодредено од местото на „h“-то во зборот во оригиналниот текст: Cthulhu.

И со тоа, го имаме македонското име за едно од најпознатите суштества во светот на бизарната фантастика - Ктхулху.


Тука го достигаме крајот на оваа преведувачко приклучение, барем засега.

Би сакал да напоменам дека овој есеј е само дел од поголем текст на којшто моментално работам, а којшто ќе биде посветен на целото мое искуство во преведувањето на целосното прозно творештво на Лавкрафт, кое се состои од околу 2000 страници ужасно сложена проза полна архаизми, нестандардни зборови, извитоперени синтакси и сите можни јазични отстапки и предизвици кои сноваат низ најадските соништа на преведувачот. Во тој текст ќе зборувам повеќе за акрибијата и маката којашто се обидов да ги вложам во нивно одважување, за да можам во најдобро македонско руво да го доловам творештвото на еден од моите најсакани автори, а со тоа и да ја покажам имашливоста, растегливоста и безгазерните можности на македонскиот јазик. Планот ми е тоа поголемо дело да го објавам откако потполно ќе раскрстам со сите преводи, со издавањето на четвртата книга. Дотогаш, можеби ќе го проширам и овој дел.

Додуша, планот ми е да има и петта книга, но таа ќе е посветена на расказите кои Лавкрафт ги напишал во соработка со други автори, раскази коишто не се дел од лавкрафтскиот канон, ама коишто сепак сакам да ги преведам за да може македонската книжевност да се пофали дека е една од малкуте светски книжевности коишто го содржат целосното прозно творештво на таткото на космичкиот хорор и еден од најреволуционерните основоположници на модерната фантастика, „господинот од Провиденс“, Хауард Филипс Лавкрафт.


За крај, мојот целосен превод на расказот „The Call of Cthulhu“, може да се прочита онлајн тука, а го има и во книгата „Повикот на Ктхулху и други ужасии“ која може да се купи тука.


Никола Кузманоски